زندگی نامه شاه عباس کبیر (بزرگ)

شاه عباس یکم صفوی فرزند شاه محمد خدابنده در اول ماه رمضان سال 978 قمری در هرات چشم به جهان گشود و به روز جمعه بیست و چهارم جمادی الاول سال 1038 هجری قمری در سن شصت سالگی در کاخ اشرف مازندران درگذشت. مزار او در کاشان است.

در دو سالگی والی هرات شد. شاه اسماعیل دوم فرمان قتل او و پدرش را صادر کرد ولی دست تقدیر، سرنوشتی دیگر را رقم زده بود، شاه اسماعیل خود کشته شد.

عباس میرزا به سال 989 هجری قمری در شهر هرات تاج گذاری کرد و به سال 996ق هنگامی که هجده ساله بود قزوین را به تصرف درآورد و خود را شاه ایران خواند. شاه عباس پنجمین شاه از دودمان صفوی و نامدارترین شهریار سلسله صفوی است که چهل و دو سال با اقتدار تمام بر ایران حکومت کرد، او سردمدار دوران طلایی و اوج قدرت سلسله صفویه بود.

آن هنگام که شاه عباس به تاج و تخت رسید، دولت عثمانی از اوضاع آشفته ایران سود جست و ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و لرستان را به تصرف خود درآورد.

شاه عباس با عثمانی از در صلح درآمد و در قراردادی ایالاتی را به آنان واگذاشت به شرط آن که پیش تر نیایند و بیش از این نتازند. در قبال این درخواست متعهد شد که خلفا در ایران لعنت نشوند و شاهزاده حیدر میرزا به عنوان گروگان به دربار عثمانی برود.

شاه عباس آن گاه که اندکی از خیال این همسایه آسوده شد و به امور داخلی و فرونشاندن شورش ها پرداخت.

سپس مدعیان سلطنت را بر جای خود نشاند، آن گاه بر ازبکان تاخت و آنان را از مشهد بیرون راند.

پس از این، وارد جنگ با عثمانی شد، ابتدا تبریز را پس از هیجده سال اسارت بازپس گرفت و با جنگ های پی در پی، پیروزمندانه عثمانی را از تمام سرزمین های ایران واپس راند.

شاه عباس بزرگ زمستان ها را در اصفهان می گذراند. به سال 1000 هجری قمری پایتخت دولت صفوی را از قزوین به اصفهان در مرکز ایران انتقال داد تا نظارت بیشتری بر ولایات شرقی و جنوبی داشته باشد.

به سال 1007 ق آنتونی شرلی و رابرت شرلی دو نجیب زاده انگلیسی با همراهانی چند به ایران آمدند و وارد قزوین شدند.

آنان ماموریت داشتند که شاه را به جنگ عثمانی برانگیزند و راه بازرگانی ایران و انگلستان را هموارتر کنند. شاه عباس از وجود اینان برای تجهیز و آموزش قشون خود بهره برد. قشون ایران نظم بیشتری یافت و به سلاح های روز دنیا و توپ و تفنگ مجهز شد.

در این زمان وجه مشترک ایران با کشورهایی اروپایی دشمنی با عثمانی بود و شاه عباس زیرکانه از این وجه اشتراک به نفع ایران و بازرگانان ایرانی سود جست.

شاه عباس به جز جنگ با عثمانی در اندیشه گسترش مرزهای ایران و رساندن گستره ایران به زمان هخامنشیان بود؛ بنابراین قندهار و شهرهایی از عراق را نیز فتح کرد و سپس جزیره ها و بندرهای خلیج فارس ازجمله بندرگمبرون، قشم و هرمز را از دست استعمارگران پرتغالی رهایی بخشید و به سلطه آنان بر تنگه هرمز پایان داد. پس از این بود که شهری به جای بندر گمبرون برپا کرد و مردم آن را به پاس خدمات شاه، بندرعباس خواندند.

شاه عباس با برقراری امنیت و ساختن کاروان سراهای بسیار در راه ها تجارت را گسترش داد و از هیچ کوششی برای آسایش مردم فرونگذاشت. ثروت مردم در زمان او فزونی گرفت و جمعیت اصفهان پایتخت شاه بیش از پیش شد.

کاروان سراهای عباسی، آسودگی کاروان ها را بیشتر کرد و به بازرگانان رغبت بیشتری داد. کاروانیان در این کاروانسراها بار می انداختند، لختی می آسودند و پاره ای از بار خود را با دیگر کاروان ها مبادله می کردند.

اگر مال التجاره بازرگانی سرقت می شد، تا سارقان را نمی یافت و به مجازاتشان نمی رساند آسوده نمی شد و اگر اموال بازرگان یافت نمی شد زیان او را از خزانه شاهی پرداخت می کرد. این گونه بود که دوباره جاده ابریشم احیا شد و اجناس تولید ایران شهرتی عالمگیر یافت.

شاه عباس در آبادانی مملکت کوشید و آثاری را بنا کرد. بسیاری از آثاری که در زمان حکومت او در سرتاسر ایران بزرگ برپا شد، هنوز هم پابرجاست و گردشگرانی را از چهارگوشه جهان به سوی خود می خواند. کاشی هفت رنگ در زمان شاه عباس اختراع شد و از این پس مسجدها و مدرسه ها کاشی پوش شدند. میدان نقش جهان در اصفهان که شاهکار معماری جهان به شمار می رود به فرمان او شکل گرفت. خیابان چهارباغ زیر نظر او ایجاد شد که هنوز هم محور اصلی شهر اصفهان و سرمشق معماران در ساخت خیابان های دیگر است. سی و سه پل، کاخ چهل ستون، محله جلفا در اصفهان، شهر نجف آباد در نزدیکی اصفهان و بناهای شهر اشرف در شمال ایران از دیگر آثاری است که به همت او ساخته شد و در این کره خاکی به یادگار ماند.

با برقراری نظم و آرامش، شوق دانش اندوزی در میان دوستداران علم بیشتر شد، دانشمندان بزرگی از مدرسه ها برخاستند و کتاب های جامع و ارزشمندی به رشته تحریر درآمد.

هنر نیز رونق گرفت و هنرمندان به آفرینش آثاری پرداختند که رشک جهانیان را برانگیخت و شهره آفاق شد. هنرهای سنتی که به فراموشی می رفت، باز زنده شد و صنعتگران دوباره به تولید روی آوردند.

شاه عباس خود ذوق هنری و ادبی داشت، از اشعار او است:

محبت آمد و زد حلقه بر دل و جانم

درش گشودم و شد تا به حشر مهمانم

نه هست هستم و نه نیستم نمی دانم

که من کی ام چه کنم کافرم مسلمانم

احترام به هنرمندان، نشست و برخاست با علما و جذب دانشمندان، سیره شاه عباس بود، از بزرگان دربار او باید به ملاصدرا، میرداماد، میرفندرسکی، شیخ بهایی، رضا عباسی، علی رضا عباسی و میر عماد اشاره کرد.

از جسورانه ترین کارهای شاه عباس، مبارزه با صوفیان، کاستن از قدرت قرلباشان و غلبه بر شورش نقطویه بود.

هنگامی که شاه عباس به شاهی رسید، قزلباشان شصت هزار نفر بودند. شاه، از فزون شدن شمار آنان در هراس شد و این عده را به سی هزار تن کاهش داد، در عوض قشونی به نام شاه سون پدید آورد و شمار آنان را به یک صد هزار تن رساند.

پیدا است شاه برای محکم کردن پایه های قدرت خود خون های فراوانی بر زمین ریخت و میل بر چشمان بسیاری از شاه زادگان کشید. این در کوتاه مدت به نفع شاه عباس بود ولی در درازمدت صفویه را دچار ضعف بسیار کرد. چنان که پس از شاه عباس روزشمار سقوط صفویان آغاز شد و ضعف، تمام ارکان سلطنت را فراگرفت.

شاه عباس فرزندانش را از هرگونه ارتباط با دیگران و حتی صحبت با درباریان منع می کرد. قزلباشان درصدد بودند که صفی میرزا فرزند بزرگ شاه عباس را به قیام وادارند. صفی میرزا این موضوع را به پدرش انتقال داد و همین، موجب بدگمانی شاه را فراهم آورد تا این که وی را کشت.

سلطان محمد میرزا فرزند دیگر شاه عباس هنگامی که پدرش دچار بیماری شد جشنی مفصل به پا کرد ولی شاه بهبود یافت و او را نابینا کرد.

پس از این امام قلی میرزا فرزند دیگر شاه عباس به مقام ولی عهدی رسید ولی شاه با او نیز غضب کرد و نور چشمانش را گرفت.

حسن میرزا و اسماعیل میرزا دو پسر دیگر شاه عباس نیز در کودکی جان باختند؛ بدین ترتیب پس از مرگش نواده او سام میرزا به پادشاهی رسید. او پسر صفی میرزای مقتول بود و به یاد پدر خود را شاه صفی اول خواند.

فهرست منابع

تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندربیک ترکمان، به تصحیح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم 1382.

زندگانی شاه عباس اول، نصرالله فلسفی، تهران: دانشگاه تهران.

سفرنامه برادران شرلی به ایران، ترجمه آوانس، به کوشش علی دهباشی، تهران: نگاه، 1387.

شاه عباس، مجموعه اسناد تاریخی، به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول 1353.

لغت نامه دهخدا.

شاه عباس کبیر، مریم نژاداکبری مهربان، تهران: کتاب پارسه، 1387.

شاه عباس کبیر، محمداحمد پناهی، تهران: ترفند، 1381.

شاه عباس اول مرد هزار چهره، احمد پناهی سمنانی، تهران: کتاب نمونه، 1370.

الشاه عباس الکبیر، بدیع محمد جمعه، بیروت: دارالنهضه العربیه، 1980م.

شاه عباس آی ساوی، سیون ایستار، لوسین بلان، پاریس، 1932م.

شاه عباس اند د آرت آو اصفهان، آنتونی ولش، نیویورک، 1973م.

«نظری به آرامگاه شاه عباس کبیر در کاشان و مدارک تاریخی آن»، حسن نراقی، مجله هنر و مردم، مهر 1343.