شهر بوشهر مرکز استان بوشهر بر کرانه خلیج فارس قرار گرفته است و آب و هوایی گرم و مرطوب دارد.
محصولات بوشهر خرما، گندم، جو، لیمو و تنباکو است.
عیلامیان این جا را لیان می خواندند. لیان به معنای درخشان است و اشاره به آفتاب تابان این شهر دارد. امروزه یکی از خیابان های زیبای بوشهر به نام لیان خوانده می شود.
اما سلوکیان آن را انطاکیه پارس خواندند و در زمان ساسانیان به بخت اردشیر و ریواردشیر نام بردار شد.
پس از اسلام، عثمان بن ابی العاص به این جا حمله برد و شهرک در برابر او به مقاوت برخاست. سرانجام شهر به دست اعراب افتاد. ریو اردشیر به ریشهر و ابوشهر تغییر نام یافت. اکنون محلی به نام ریشهر در استان بوشهر به چشم می خورد. ابوشهر به معنای شهری است که آب خوب ندارد: ا (پسوند نفی) + آو + شهر.(1)
درست است که حکومت های باستانی قلعه هایی در این جا برپاکرده بودند ولی شهر پس از سقوط در برابر اعراب رونق خود را به کلی از دست داد به گونه ای که در منابع نیز نامی از آن دیده نمی شود.
بوشهر کنونی در زمان نادرشاه افشار پایه گذاری شد تا پیش از آن مردم این ناحیه کپرنشین بودند چنان که عمر ساختمان های بوشهر نیز فراتر از دوره قاجار نیست. نادر این جا را بندر نادریه خواند و به پادگان نظامی و جایگاه کشتی سازان تبدیل کرد.
شیخ ناصر آل مذکور پس از نادر ناوگان بوشهر را به تصرف خود درآورد و به روابط خود با انگلستان را گسترش داد.
در دوران زندیه بر بندرعباس و بندر ریگ برتری جست و چون کریم خان زند پایتخت را به شیراز آورد و توانست بصره را به تصرف خود درآورد اهمیت بندر بوشهر افزایش یافت.
انگلیسی ها که اهمیت بوشهر را دریافتند به سال 1762 م نمایندگی سیاسی خود را در بوشهر برپا کردند، بوشهر به مرکز اصلی بازرگانی انگلستان در خلیج فارس تبدیل شد و تا یک قرن زیر سایه سنگین انگلیسی ها باقی ماند.
حکمرانی بنادر و خلیج فارس با مرکزیت بوشهر تحول بزرگی در منطقه خلیج فارس به شمار می رفت.
لطفعلی خان که شهر به شهر از دست آقامحمدخان قاجار می گریخت از بندر بوشهر سردرآورد و مدتی را در این شهر گذراند. سرانجام حکومت به دست قاجار افتاد و نماینده انگلستان در بوشهر همچون نایب السلطنه قدرت یافت.
فرانسه، هلند، نروژ، ایتالیا، عثمانی، آلمان و روسیه نیز یکی پس از دیگری کنسول گری های خود را در بوشهر گشودند.
مردم بوشهر از سال 1253 قمری با انگلستان درگیر بودند. سرانجام به سال 1337 قمری انگلستان پای خود را از بوشهر بیرون کشید و متوجه بغداد و بصره شد.
توسعه آبادان، بندر بوشهر و به وجود آمدن راه آهن سراسری در زمان رضا خان، بوشهر را از رونق انداخت (2). از سال 1342 دولت باز به بوشهر توجه نشان داد، نیروگاه هسته ای ایران در بوشهر پایه گذاری شد و تاسیسات نظامی این شهر گسترش یافت. (3)
قصد دولت بر این بوده است که بندر بوشهر را بندر آزاد اعلام کند و از این راه بر رونق آن بیفزاید ولی عمق آب در کناره ساحل اندک است و بنابراین کشتی های بزرگ توان نزدیک شدن به ساحل را ندارند.
از آثار تاریخی بوشهر می توان به این ها اشاره داشت:
بافت قدیم بوشهر هزار پلاک ساختمان و سی و چهار هکتار است که در آن ساختمان هایی با کاربری مسکونی، تجاری، مذهبی و اداری دیده می شود. این بافت را چهار محله تشکیل می دهد: محله دهدشتی ها، محله کوتی ها، محله بهبهانی (بهمنی) و محله شنبه دی. کوتی به معنای قلعه است.
نم دریا مهم ترین عامل تخریب ساختان ها در بوشهر به شمار می رود، رایزر تاثیری ندارد و تنها راه چاره استفاده از سنگ های مرجانی است. سنگ مرجانی، نم را نگاه نمی دارد و در خود گردش می دهد.
ساختمان های قدیمی: سبک ساختمان ها در بوشهر بسیار ساده و به سبک بیت میلانی است. پلکان ها حلزونی هستند.
درها از چوب درختان ساج و پوشش سقف چندل است. بالاطارمه به عنوان بالکن خارجی و شناشیر یا شناشیل به عنوان بالکن داخلی در حیاط مرکزی قرار دارد. درهای چوبی با گل میخ در بناهای جدید نیز به کار رفته اند حتی در ورودی اصلی استانداری بوشهر به همین سبک است.
شماری از ساختمان های قدیمی را بررسی می کنیم:
عمارت ملک به سبک اسلامی، اروپایی. این بنا را فرانسوی ها طراحی کرده اند و اکنون در اختیار اداره میراث فرهنگی بوشهر است.
عمارت عثمانی در خیابان انقلاب که بر اثر بارندگی ویران شد!
عمارت امیریه در محله کوتی که به سال 1278 به دست شهردار وقت بنا شد. این عمارت چون دارالحکومه بود به امیریه شهرت یافت. اکنون به شماره 2319 در فهرست آثار ملی ثبت شده و شورای شهر بوشهر در آن برقرار است.
عمارت گلشن یا عمارت طبیب که به شماره 22105 به ثبت آثار ملی رسیده و بنیاد ایران شناسی شده است.
عمارت هفته در کنار ساحل که از سوی شرکت لیان احیای پارس مرمت شده است.
کاروانسرای دالکی.
عمارت کازرونی یا باشگاه ملوانان که از سال 1387 تبدیل به اداره میراث فرهنگی شده است.
عمارت دهدشتی که موزه معماری شده است. (4)
عمارت حاج رییس.
تجارتخانه مهربان.
عمارت شیرینه در محله دهدشتی.
و خانه هایی که در فهرست آثار ملی ثبت شده اند ولی در مالکیت خصوصی قرار دارند:
خانه بلادی.
خانه اوقاف.
خانه رجب پور.
خانه صمیمی.
خانه آسیایی.
خانه خاتمی فر.
گورستان انگلیسی ها در محله بهمنی. این ها به دست رییس علی دلواری به هلاکت رسیده اند.
گورستان شغاب از دوره ساسانی با گورهای خمره ای و صخره ای که شهرداری آن را به پارک تبدیل کرد.
دانشکده معماری و شهرسازی. در میدانچه ای با درختی بسیار زیبا در میانه میدان.
کلیسای گریگوری که از ارامنه بوشهر است.
کلیسای ظهور که اندکی مرمت شده است.
مدرسه سعادت. (5)
بازار قدیم.
موقوفه پرفسور حقیقی که موزه و مرکز تحقیقات طب گرمسیری شده است.
موقوفه حاج چلتم بیگم.
حسینیه حضرت رقیه علیها سلام.
حسینیه حاجیه مریم در کوی شنبدی از سال 1286 با در قدیمی.
کنیسه که اکنون ویران شده است.
خانه یهودا که هنوز یهودیان در آن ساکن هستند.
قدمگاه عباس علی. کنده درختی در این جا بوده که قداست یافته است. پنجاه سال پیش کسی خوابی دیده بود و....
مسجدهای بوشهر تزیین خاص و معماری پیچیده ای ندارند، به نام شماری از آن ها اشاره می کنیم:
مسجد حضرت امام حسن علیه السلام که به سال 1208 پایه گذاری و امروز به کلی نوسازی شده است.
مسجد آل عصفور.
مسجد نوکوی شنبدی.
مسجد باباحاجی در کوی بهبهانی که در سال های 1294 و 1416ق نوسازی شده است.
مسجد شیخ سعدون. این مسجد به سال 1130ق بنا ولی اکنون به کلی نوسازی شده است.
مسجد خضرت زهرا سلام الله علیها.
مسجد دوانی ها از سال 1287ق.
عمارت کوتی یا کنسولگری انگلیس پشت درمانگاه حضرت ابوالفضل علیه السلام بوشهر که از سوی شرکت نقش آفرینان ترنج نقش جهان در حال مرمت است.
موزه منطقه ای خلیج فارس یا موزه دریا و دریانوردی خلیج فارس در عمارت کلاه فرنگی سبزآباد. این جا سرکنسولگری انگلیس در بوشهر بوده که در زمان کریم خان زند بنا شده است. در این موزه، کشتی پرسپولیس نخستین کشتی توپدار ایران به چشم می خورد. این کشتی بخار به دستور ناصرالدین شاه قاجار خریداری شد.
هم چنین در این موزه می توان از زندگی دریانوردان قدیم ایران، اسناد دریانوردی ایران، نقشه راه های آبی، تجهیزات نیروی دریایی صدف ها و جانداران دریا بازدید کرد. (6) شناورها و انواع قایق های جنگی نیز در بخش دیگری از موزه به نمایش درآمده اند. نخستین زیردریایی مرطوب ایران که به دست شهید دکتر مصطفی چمران طراحی شده است در این جا به چشم می خورد. (7)
موزه مردم شناسی در عمارت طاهری واقع در محله بهبهانی. این جا ابتدا به دست سیادت نخستین شهردار بوشهر برای ساختمان بلدیه یا شهرداری بنا شد ولی بعدها چون خانواده طاهری در آن اقامت گزیدند به عمارت طاهری شهرت یافت.(8) به سال 1378 به شماره 2360 به ثبت میراث فرهنگی رسید.
در خردادماه سال 1384 موزه مردم شناسی در این جا برپا شد تا شیوه زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ مردم استان بوشهر را به نمایش بگذارد. اشیای تزیینی، لوازم منزل و ادوات کشاورزی و چند نمونه لباس از چیزهایی است که در این موزه به چشم می خورد. یکی از اتاق های موزه به آلات موسیقی اختصاص یافته است. در این جا می توان با موسیقی درمانی، موسیقی کار، موسیقی شادی و موسیقی عشایر بوشهر آشنا شد. ادوات موسیقی در تاقچه ها چیده شده اند و از طریق گوشی می توان به نمونه ای از کار نوازندگان پی برد.
در سرتاسر بوشهر آب انبارهای زیادی وجود داشته که یکی از زیباترین آن ها در محله کوتی برجای مانده است: آب انبار قوام که اکنون تبدیل به رستوران شده است و نای موسیقی محلی به هنگام صرف غذا به صورت زنده نواخته می شود. ماده تاریخ آب انبار چنین است:
قرین بنمود قلزم را قوام الملک باغمان (9)
بوستان خلیج فارس مهم ترین پارک بوشهر در کنار ساحل دریا قرار گرفته است. پرنده های گوناگون ازجمله مرغ عشق، دراج، طوطی، مرغ مینا، یاکریم و قرقاول در این جا نگاه داری می شوند و پارک را به یکی از مراکز دیدنی بوشهر تبدیل کرده است.
بوشهرشناسان معاصر عبارت اند از: دکتر عبدالکریم مشایخی، دکتر قاسم یاحسینی، دکتر نظامی مدیر مرکز اسناد ملی و دکتر نبی پور متخصص غدد.
فهرست منابع
1. «بوشهر»، فرهنگ نام شهرها و برخی آبادی های کهن ایران، محمد مهریار، اصفهان: رنگینه، چاپ نخست 1389، ص 94.
2. «بوشهر»، لغت نامه، علی اکبر دهخدا.
3. «بوشهر»، عبدالکریم مشایخی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ نخست 1383، ج 13، ص 25.
4. جاذبه های گردشگری و میراث فرهنگی استان بوشهر، اداره میراث فرهنگی بوشهر، 1391، ص 27.
5. راهنمای موزه منطقه ای خلیج فارس، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر.
6. بوشهر گنجینه خلیج فارس، زیر نظر دکتر احمد دشتی و عبدالله نجفی، بوهشر: اداره میراث فرهنگی بوشهر، چاپ نخست فروردین 1389، ص 27.
7. راهنمای موزه دریا و دریانوردی خلیج فارس، فراهم آورده حمزه بهاگیر، زیر نظر دکتر احمد دشتی و سکینه سالاری، به ویرایش رشید گل افشان و ارغوان مهدی زاده، بوشهر: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر، چاپ نخست 1390.
8. راهنمای موزه مردم شناسی بوشهر، بوشهر: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر.
9. تحقیقات محلی محمدرضا زادهوش در بوشهر، نوروز 1391.
