نقد و بررسی آثار بهرام بیضایی

بهرام بیضایی کارگردان سینما و تئاتر، نمایشنامه نویس، پژوهشگر، طراح لباس، مجری طرح، تدوینگر، تهیه کننده و بزرگترین فیلم نامه نویس سینمای ایران در پنجم دی ماه سال 1317 در تهران چشم به جهان گشود.

پدرش نعمت الله ذکایی اصلا کاشانی و در کار تعزیه بود.

بیضایی تحصیلات دانشگاهی در رشته ادبیات فارسی را ناتمام گذاشت و به استخدام اداره ثبت اسناد و املاک دماوند درآمد. سپس به اداره هنرهای دراماتیک یعنی اداره برنامه های تئاتر بعدی رفت.

بیضایی با خانم منیر اعظمفر پیمان زناشویی بست ولی این ازدواج دوامی نداشت. مژده شمسایی بازیگر، چهره پرداز، طراح صحنه و لباس همسر فعلی او است.

بیضایی یکی از پایه گذاران کانون نویسندگان ایران بود که بعدها از عضویت کانون کناره گیری کرد. سپس به عنوان استاد مدعو با دانشگاه تهران همکاری کرد، و از اداره برنامه های تئاتر به عنوان استادیار تمام وقت نمایش به دانشگاه تهران انتقال یافت. اما پس از بیست سال کار دولتی از دانشگاه تهران بیرون شد.

وی فیلمهایش را بر پایه فیلمنامه های خود می سازد و گاه فیلمنامه های او از به دست دیگران هم به فیلم تبدیل می شود که ازجمله می توان به روز واقعه و فصل پنجم اشاره کرد. اتوبوس یدالله صمدی و خط قرمز مسعود کیمیایی نیز بر پایه داستان هایی از بیضایی ساخته شده است.

فیلم نامه های او که هنوز به فیلم تبدیل نشده اند: آقای لیر، آوازهای ننه آرسو، آهوی سلندری طلحک و دیگران، آیینه های روبرو، اتفاق خودش نمی افتد، اشغال، اعتراض، ایستگاه سلجوق، برگی گمشده از اوراق هویت یک هموطن آینده، پرده نئی، تاریخ سری سلطان در آبسکون، چشم انداز، چه کسی رییس را کشت؟، حقایق درباره لیلا دختر ادریس، حورا در آیینه، داستان باور نکردنی، دیباچه نوین شاهنامه، زمین، سفر بشب، سند، سیاوشخوانی، طومار شیخ شرزین، عیار تنها، عیارنامه، فیلم در فیلم، قصه های میر کفن پوش، قلعه کولاک، کفشهای مبارک، گبر گور یا گفتگو با خاک، گفتگو با آب، گفتگو با آتش، گیل گمش، لبه پرتگاه، ماهی، مقصد و یوانا یا نامه ای به هیچکس.

رگبار، کلاغ، چریکه تارا، مرگ یزدگرد، باشوغریبه کوچک، شایدوقتی دیگر، مسافران، سگکشی و وقتی همه خوابیم از آثار سینمایی وی در مقام کارگردان هستند.

عمو سبیلو، قالی سخنگو، گفتگو با باد و سفر از فیلمهای کوتاه بیضایی هستند.

به عنوان تدوینگر نیز زمانه، نقشی بر آب، بازیهای پنهان، برج مینو، دونده، بچه های جنوب، جستجوی دو و سلندر را در کارنامه دارد.

بهرام بیضایی با فاصله زمانی زیادی فیلم می سازد و همواره برای ساختن فیلم های خود با مشکل روبه رو بوده است و دولتها آثار او را نپسندیده اند. چریکه تارا و مرگ یزد گرد به گذشته ایران می پردازند و تاکنون هیچکدام مجوز پخش نگرفته اند.

وی در آثارش نقطه دیدی خاص به زن دارد، محوریت شخصیت های زن با نگاهی منحصر به فرد و برجسته کردن بازیگران زن، مولفه مشترک آثار او است. نگاه ویژه به زوایای پنهان زندگی ایرانیان، فضای مستقل، ادبیات فاخر و پایان تلخ همواره در آثار بیضایی تکرار می شوند.

او واروژ کریممسیحی، پروانه معصومی، رضابابک، مژده شمسایی، محمدقاسم پور ستار، علی رضاخمسه، حسین محجوب، سوسن تسلیمی، امین تارخ و گلچهره سجادیه را وارد سینما کرده است.

بهرام بیضایی فعالیت سینمایی را با فیلمبرداری یک فیلم هشت میلیمتری چهار دقیقه ای سیاه و سفید آغاز کرد.

پس از ساخت فیلم کوتاه عموسبیلو در سال 1349 نخستین فیلم بلندش رگبار را در سال 1351 ساخت که یکی از آثار ماندگار او به شمار می رود.

این فیلم با بازی پرویز فنیزاده، محمد علی کشاورز، جمشید لایق، منوچهر فرید، حسین کسبیان، رقیه چهرآزاد، حسین محجوب، عصمت صفوی، مهری ودادیان و پروانه معصومی یکی از آثار ارزشمند سینمای پیش از انقلاب به شمار می رود. یک معلم تازه وارد با رفتار ساده و شخصیت شفاف وارد محیط و موقعیت جدید می شود و عشق او به خواهر یکی از شاگردان دردسر می آفریند.

بیضایی غریبه و مه را در سال 1353 در اسالم ساخت. در این فیلم منوچهر فرید، پروانه معصومی، مجید مظفری، عصمت صفوی، ولی الله شیراندامی و محمدقاسم پورستار بازی می کنند.

او کلاغ را به تهیه کنندگی بهمن فرمان آرا در سال 1356 ساخت. پروانه معصومی در نقش یک معلم زن ظاهر می شود. او مادرشوهری دارد که دچار فراموشی شده و دنیای ذهنی و واقعی معلم در هم آمیخته است. نمایش این فیلم با وقایع سال 1357 همراه شد و درنتیجه این فیلم به چشم نیامد و تا سالها نیز نسخه های آن نایاب بود ولی در جشنواره فیلم فرانسه جایزه ای را از آن خود کرد.

چریکه تارا با بازی سوسن تسلیمی، سیامک اطلسی، محمد قاسم پور ستار، منوچهرفرید، رضا بابک و مهین دیهیم در سال 1357 در طوالش ساخته شد.

مرگ یزدگرد محصول سال 1361 تله تئاتری بر اساس نمایشنامه ای از خود بیضایی بود.

او باشو غریبه کوچک را در 1365 ساخت که درباره پی آمدهای جنگ ایران میان اقوام است. بچه جنگزده ای به اجبار از جنوب به شمال ایران مهاجرت می کند و با فرهنگی کاملا متضاد روبه رو می شود.

سوسن تسلیمی با حضور در این فیلم به همکاری های خود با بیضایی بسط داد و تبدیل به بازیگر زن برجسته آثار او تا زمان مهاجرتش به خارج شد. او در نقش نایی زن شمالی که باشو را با جهان و طبیعت اطرافش پیوند می دهد ظاهر شد.

شاید وقتی دیگر محصول سال 1366 بر اساس فیلمنامه او با نام وقت دیگر شاید ساخته شد. این فیلم که یکی از طولانی ترین آثار سینمای ایران به شمار می رود، در جشنواره فجر موفقیتهای زیادی کسب کرد.

شایدوقتی دیگر داستان دو خواهر دوقلوی جداافتاده با خاستگاه متفاوت است، در یکجا روایت به سمت سوء تفاهم روانپریشی و خیانت به حضور یک همزاد و خواهر دوقلو تغییر پیدا می کند. تسلیمی در سه نقش مادر و خواهران دوقلو ظاهر می شود؛ مادری که در کودکی دو فرزندش را سر راه گذاشته و از سرنوشت آنها بی خبر مانده، زنی که دچار کابوس های تکرارشونده و روانپریشی است و شوهرش به او شک دارد و یک زن نقاش با روحیه ای آرام.

فیلمرداری بسیار خاص و زیبا انجام شده و فلاش بکها از صحنه های ماندگار سینمای ایران هستند.

بیضایی در سال 1370 مسافران را با فیلمنامه ای از خودش ساخت که طرح آن را در سال 1354 ریخته بود. این فیلم فلسفی به مرگ اندیشی می پردازد و واقعیت پیدا کردن باورهای جمعی و پیش آگاهی درباره مرگ را روایت می کند.

مادربزرگ از تصادف جمعی از خانواده در راه سفر آگاه است، باور او تکثیر می شود و ادامه می یابد. در پایان وقتی مردگان آینه به دست به میهمانی زندگان می آیند، این باور برای همگان به وجود می آید که آنان هنوز زنده اند.

مژده شمسایی در این فیلم با حضور در نقش دختری که خواهرش در راه سفر برای شرکت در مراسم عروسی او تصادف می کند، به عنوان بازیگر زن آثار بیضایی معرفی شد و حضور وی در آثار بیضایی از این پس ادامه یافت.

ده سال بعد سگ کشی ساخته شد و علاوه بر جلب توجه منتقدان، عنوان پرفروشترین فیلم سال را به دست آورد. مژده شمسایی زنی مستقل است که برای نجات شوهرش تصمیم می گیرد چک های او را از دست طلبکارانش جمع کند. او درگیر رفع مشکلات مالی همسرش می شود و می بیند که چقدر حضور زن در اجتماع ما با مناسبات مردانه شگفت و حساسیت برانگیزاست.

در پایان زن زخم خورده، آخرین ضربه را هم از خیانت شوهرش دریافت می کند.

وقتی همه خوابیم آخرین کار بیضایی است که پس از هشت سال تولید شد و از مسائل پشت صحنه سینمای ایران گفت.

بهرام بیضایی از هنرمندانی است که در هر دو عرصه تئاتر و سینما خوش درخشیده است.

او نمایشنامه های متعدد را به نگارش درآورده و کارگردانی کرده و فعالیت هایش در عرصه تئاتر بسیار تاثیرگذار بوده است. بیضایی، اکبر رادی و غلامحسین ساعدی پایه گذاران موج نوی نمایشنامه نویسی در ایران هستند. اجراهای بیضایی بسیار پرمخاطب و همچنین نمایشنامه های او پرخواننده بوده اند.

بیضایی نقد و تحقیق درباره تئاتر را از نشریات علم و زندگی، هنر و سینما، آرش، موسیقی، کیهان ماه، ستاره سینما و کتاب چراغ آغاز کرد. او همچنین به پژوهش در زمینه تئاتر ایران و دیگر کشورها پرداخته است: نمایش در ایران، نمایش در ژاپن، نمایش در چین، نمایش در هند، ریشه یابی درخت کهن و هزار افسان کجاست؟ این آثار او منبع درسی دانشجویان تئاتر به شمار می رود.

او مدتها نیز از صحنه محروم بود. ضیافت و میراث، مرگ یزدگرد، کارنامه بنداربیدخش، سلطان مار، بانو آئویی، افرا یا روز می گذرد و شب هزارویکم از مشهورترین نمایشهای بیضایی هستند. او مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین را بر اساس قتلهای زنجیره ای به اجرا درآورد.

نمایشنامه های او عبارت اند از: پرده خانه، پهلوان اکبر می میرد، جنگنامه غلامان، چهار صندوق، خاطرات هنرپیشه نقش دوم، درحضورباد، دنیای مطبوعاتی آقای اسراری، دیوان بلخ، دیوان نمایش، راه طوفانی فرمان پسر فرمان از میان تاریکی، روایت حقیقت و مرد دانا، ساحل نجات، سهرابکشی، طربنامه، فتحنامه کلات، گزارش ارداویراف، گمشدگان، مترسکها در شب، مجلس بساط برچیدن، مجلس ضربت زدن، مجلس قربانی سنمار، ندبه، نوشته های دیواری، هشتمین سفر سندباد، نمایشنامه های عروسکی عروسکها، غروب در دیاری غریب و قصه ماه پنهان، سه برخوانی: اژدهاک، آرش و کارنامه بندار بیدخش.