محمدعلی مکرم حبیب آبادی شاعر، طنزپرداز، فکاهی سرا، آزادی خواه، منتقد و روزنامه نگار ایرانی به روز یک شنبه بیست و چهارم ذی قعده سال 1304 قمری در حبیب آباد اصفهان چشم به جهان گشود و به روز بیست و چهارم ماه ذی قعده سال 1384 قمری برابر با هشتم فروردین ماه سال 1344 شمسی در هشتاد سالگی در اصفهان دیده از جهان فروبست. (1)
پدرش وی را به درویش علی اکبر سپرد ولی صرف افعال عربی در ذهن مکرم فرو نمی رفت. درویش وی را به چوب و فلک می سپرد اما کتک و تنبیه بدنی هم فایده ای نداشت. درویش حکم کفرش را داد و مکرم از حبیب آباد گریخت. در اصفهان جایی را نداشت، شب را به امام زاده اسماعیل (ع) پناه برد ولی در آن جا با شیخ علی یزدی درافتاد. همین شد که وی را از امام زاده بیرون راندند.
مکرم به جمع طلاب در مدرسه کاسه گران پیوست.(2) چندی بعد به دلیل اختلاف مسجدشاهی ها و مسجد جمعه ای ها اراذل و اوباش به مدرسه هجوم بردند و طلاب را با قمه و قداره آواره کردند.(3)
به سال 1324 ق هنگامی که جوانی نوخاسته بود پیرو مشروطه شد و به عضویت حزب دموکرات درآمد.
از اشعار او در این دوران است:
در شهر صفاهان ثقه ملت اسلام
از بابت مشروطه دمادم کند اقدام
ای بار خداوند جهان خالق اعلام
بنما تو به کامش ز کرامت همه ایام
زیراکه عجب همت افزون ز شمر کرد
به سال 1326 قمری هنگامی که اقبال الدوله کاشانی حاکم اصفهان بود، کتاب فتح المجاهدین را به بحر متقارب به رشته نظم کشید و انتشار داد.
منظومه فتح المجاهدین درباره فجایع و کشتار عمال مستبد قاجار در اصفهان بود.
وی طبعی روان داشت و یک تنه با سلاح طنز و فکاهه به جنگ با خرافات رفت تا جایی که ولتر ایران لقب گرفت. بر اثر تلاش های او خزینه های پر از کثافت برچیده و حمام های اصفهان مجهز به دوش شد.
وی در مبارزات خود علیه خرافات، تندروی می کرد تا آن جا که وی را به سست اعتقادی و بی دینی متهم کردند. دانشمند فقید آخوند ملاعبدالکریم گزی با حمایت های خود مکرم را از دست خرافه پرستان نجات داد. (4)
یک بار او را دستگیر کردند و قصد داشتند بر او حد جاری کنند.
شخصی به او گفت: ای سگ! چرا خلاف شرع رفتار می کنی؟
مکرم پاسخ داد: اگر سگ بودم پشم داشتم.
در آن مجلس شخصی به نام پشمی حضور داشت!
مردم به خنده افتادند و دیگر کسی توان تازیانه زدن به او را نداشت.
در این زمان برای همیشه از لباس روحانیت خارج شد.
به سال 1339ق(5) روزنامه صدای اصفهان(6 و 7) را به چاپ رساند (8) و به سال 1340ق مجله سپاهان را در اصفهان منتشر کرد. (9)
مجله سپاهان تا پنج سال منتشر می شد(10) و صدای اصفهان به مکرم تغییر نام داد(11).
مردى دم دروازه دولت صدایى ناخوشایند از خود خارج کرد. مکرم پرسید: این چه صدایى بود؟
مرد گفت: این صداى اصفهان بود!
همین شد که نام صداى اصفهان به مکرم تغییر کرد.
پس از این، مدیر مسوول ماهنامه بلدیه اصفهان شد.(12)
به سال 1341 ق شعبان پینه دوز به دستور یمین السلطنه مشهور به امیر اقتدار، حاکم اصفهان وی را ترور کرد. مکرم در بیمارستان بستری شد ولی توانست جان سالم به در برد.
پس از بهبودی به مدت شش ماه حصر خانگی شد.
او مدتی به وکالت پرداخت و از این راه روزگار گذراند. در اواخر عمر کنترل کننده برنامه های رادیو و مدیر کتابخانه شهرداری اصفهان واقع در میدان نقش جهان بود (13). در این دوران، عالم فرزانه محمدعلی معلم حبیب آبادی را به استخدام کتابخانه درآورد و از این راه خدمت بسیار بزرگی به فرهنگ اصفهان کرد. نسخه های خطی نفیس و کتاب های ارزشمندی به همت او برای کتابخانه خریداری شد که هنوز مورد استفاده جویندگان دانش است.
مهم ترین اثر برجای مانده از او دیوان اشعار است که سه بخش را در بر می گیرد:
1. غزلیات.
2. مبارزه با خرافات.
3. اشعار متفرقه.
هنوز هم چاپ کلیات اشعار او ممنوع است. وی در شعر از پیروان سعدی شیرازی به شمار می رود.
مزار او در تکیه آقارجبعلی گلزار در نزدیکی آقا سیدمحمد لطیف خواجویی تخت فولاد اصفهان قرار دارد. (14)
یکی از اشعار او که در بیداری مردم نقشی به سزا داشته است هنوز میان مردم اصفهان دهان به دهان نقل می شود:
یا هارون ولات معجزه را گر و گرش کون
خشتی لحدی میرزا نصیرا آجرش کون...
چند بیت از زیباترین اشعار او را با هم می خوانیم:
در این کشور جوانان آرزویی
به غیر از خدمت دولت ندارند
گر این سان بگذرد یکباره ملت
شود دولت ولی ملت ندارد
*
هرکه از بهر وطن لب تر کند یا سر برآرد
در قفای او مهیا گشته تیغ آبداری
ای خوشا آن ها که در این روزگار حیرت آور
گوشه غاری مکان کردند و جنب کوهساری
نخستین سرودی که خواندن آن در میان محصلان اصفهان معمول شد، سروده او بود (15).
استاد شهید مطهری در کتاب ارزشمند حماسه حسینی می فرماید: (16)
وقتی که غبار زوار حسین بر روی یک دزد جانی بنشیند، او را نجات دهد، خود زوار، چه مقام و درجه ای دارند، و حتماً بالاتر از ابراهیم خلیل خواهند بود!
شاعر اصفهانی می نویسد: مردی را در قیامت می آوردند، و ملائکه غلاظ و شداد، او را به محضر عدل الهی می برند، و هی، مرتب به گناهان او شهادت می دهند، و مورد توجه فرشته مأمور رسیدگی، [واقع] نمی شود. ملائکه می گویند: شکم ها پاره کرده است که مکرم به شعر می گوید:
اگر این مرده اشکی هدیه کرده
ولش کن گریه کرده
عیان گر معصیت یا خفیه کرده
ولش کن گریه کرده
نماز این بنده عاصی نکرده
مه حق روزه خورده
ولی یک ناله در یک تکیه کرده
ولش کن گریه کرده
اگر پستان زن ها را بریده
شکم هاشان دریده
هزاران مرد را بی خصیه کرده
ولش کن گریه کرده
اگر از کودکان شیرخواره
شکم ها کرده پاره
به دسته گریه های نسیه کرده
ولش کن گریه کرده
خوراک او همه مال یتیم است
گناه او عظیم است
خطا در شهر و هم در قریه کرده
ولش کن گریه کرده
اگر بر ذمه او حق ناس است
خدا را ناشناس است
برای خود جهان را فدیه کرده
ولش کن گریه کرده
به دست خود زده قداره بر فرق
به خون خود شده غرق
تن خود زین ستم بی بنیه کرده
ولش کن گریه کرده
نمی ارزد دوصد تضییع ناموس
به یک سبوح و قدوس
اگر اشکی روان بر لحیه کرده
ولش کن گریه کرده (17)
مکرم دختری به نام فروغ الزمان از خود به یادگار گذاشت(18). پس از مرگ مکرم، عباسعلی دارویی داماد و خواهرزاده او به همت استاد منوچهر قدسی هفته نامه مکرم را انتشار دادند(19). این هفته نامه پس از چندی به دستور حکومت تعطیل شد. (20 و 21 و 22 و 23)
فهرست منابع
1. سنگ مزار مرحوم مکرم اصفهانی در تخت فولاد اصفهان.
2. دیوان مکرم اصفهانی، محمدعلی مکرم اصفهانی، اصفهان: روزنامه صدای اصفهان، چاپ دوم 1340.
3. اصفهان زادگاه جمال و کمال، نعمت الله میرعظیمی، اصفهان: گل ها، 1379، ص 562.
4. سخنوران نامی معاصر ایران، سیدمحمدباقر برقعی، قم: خرم، چاپ اول 1373، ج 5، ص 3379.
5. راهنمای مطبوعات ایران عصر قاجار، سیدفرید قاسمی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1372، ص168.
6. شهریور 1320 و مطبوعات ایران، پژوهشی در ساختار مطبوعات ایران از 1320 تا 1326، الول ساتن و گوئل کهن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص122.
7. مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، حسین ابوترابیان، تهران: اطلاعات، 1366، ص115.
8. تاریخ مطبوعات اصفهان، مهدی کیوانی، پایان نامه دانشگاه تهران، 1347.
9. مروری بر تاریخ مطبوعات اصفهان، رضوان معصومی زاده، به ویرایش شهناز پناه زاده، اصفهان: مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل، چاپ نخست 1390، ص 100 تا 103.
10. تذکره شعرای معاصر اصفهان، سیدمصلح الدین مهدوی، اصفهان: کتاب فروشی تایید، 1334، ص464.
11. دولت دیدار، منوچهر قدسی، با مقدمه دکتر مهدی نوریان، به کوشش بهزاد قدسی، اصفهان: آترپات کتاب، چاپ نخست 1377، ص 172 تا 184.
12. اسناد مطبوعات، به کوشش کاوه بیات و مسعود کوهستانی نژاد، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1372، ج2، ص1 تا 7 و 119 تا 135.
13. فهرست روزنامه ها و مجله های اصفهان، احمد شعبانی، ویراستار زهره عسکری، اصفهان: مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل، چاپ نخست زمستان 1385، ص40.
14. سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان، سیدمصلح الدین مهدوی، اصفهان: انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان، چاپ نخست تابستان 1370، ص 183.
15. تاریخ جراید و مجلات ایران، سیدمحمد صدر هاشمی، اصفهان: چاپ خانه راه نجات، 1329، ج 3، ص 24 تا 28 و ص 117 تا 119.
16. حماسه حسینی، مرتضی مطهری، تهران: صدرا، چاپ مکرر، ج 1، ص 96.
17. گلچینی از حماسه حسینی، عباس باقیات اصفهانی، به ویرایش محمدرضا زادهوش، اصفهان: همای رحمت، چاپ اول 1387، ص 92 تا 93.
18. مشاهیر مطبوعاتی اصفهان مدفون در تخت فولاد، علی اخضری، زیر نظر اصغر منتظرالقائم، اصفهان: کانون پژوهش، چاپ نخست 1386، ص 179 تا 190.
19. شناسنامه مطبوعات ایران، مسعود برزین، تهران: بهجت، چاپ نخست، ص 234، 270، 376.
20. چند شماره از هفته نامه مکرم از سال 1345 تا سال 1351 در بایگانی اداره فرهنگ اصفهان به چشم می خورد. بنگرید به: راهنمای مطبوعات، فروغ الزمان نوری اصفهان، اصفهان: نقش مانا، چاپ نخست بهار 1380، ص 240.
21. چند شماره از صدای اصفهان در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
22. نشریه مکرم در کتابخانه سازمان مدارک فرهنگی کشور موجود است. فهرست نشریات موجود در کتابخانه مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، کریم (امیر) نوری، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1367، ص64 تا 65.
23. نشریه مکرم در کتابخانه ملی ایران برجای مانده است. فهرست روزنامه های موجود در کتابخانه ملی ایران، کبری خداپرست، با همکاری بیژن سرتیپ زاده، تهران: کتابخانه ملی ایران، 1356.
