شناختی تازه از ابراهیم خواجه نوری‏

ابراهیم خواجه‏نوری نویسنده، شاعر، سرگذشت نگار، مولف، محقق، مترجم، روزنامه نگار، روان شناس، سیاستمدار، سناتور، حقوق دان، وکیل، نمایش نامه نویس، روزنامه‏نگار و پژوهشگر ایرانی در اسفند ماه سال 1279 شمسی در شیراز چشم به جهان گشود و در آبان سال 1371 در نود و دو سالگی در تهران درگذشت.

شغل پدرش لشکرنویسی و کار در دارایی ارتش بود. در یک سالگی پدرش را از دست داد و زیر نظر برادر بزرگش نظم‏الدوله برآمد.

پس از تحصیلات مقدماتی وارد مدرسه سن لویی شد و زبان فرانسه را به صورت کامل فراگرفت. خواجه‏نوری در این دوران با محمد حجازی (مطیع‏الدوله)، نصرالله فلسفی و محمد سعیدی همدرس بود. سرنوشت این چهار تن با یکدیگر شباهت‏های بسیار داشت. این چهار تن به خدمت در وزارت پست و تلگراف سرگرم شدند، برای ادامه تحصیل به فرانسه رفتند، کتاب هایی نگاشتند و آثاری را ترجمه کردند.

خواجه نوری از جوانی به همکاری با مطبوعات پایتخت روی آورد. به سال 1301 نامه جوانان را انتشار داد و در آن از آزادی زنان سخن گفت. نامه جوانان در همان شماره نخست توقیف شد و خواجه نوری چهر ماه به زندان افتاد.

خواجه‏نوری به سال 1302 از سوی وزارت پست و تلگراف برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شد، و چند سال در رشته تلگراف تحصیل کرد. پس از بازگشت به ایران، مدیر دایره کارآموزی و نشریات وزارت پست و تلگراف شد. پس از این باز به اروپا رفت و در دانشگاه بروکسل در رشته حقوق و جامعه شناسی تحصیل کرد.

آن گاه به آغوش میهن بازگشت و مدیر مدرسه عالی پست و تلگراف شد. در همین دوران به وکالت دعاوی سرگرم شد. اندکی بعد به عضویت در انجمن شهر تهران برگزیده شد، و مقالات خود در زمینه‏های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و روان‏شناسی را در مطبوعات تهران به چاپ رساند.

پس از شهریور 1320 و باز شدن فضای سیاسی، به سال 1321 روزنامه عدالت را انتشار داد. نام روزنامه عدالت در هشتم خردادماه سال 1323 به ندای عدالت تغییر یافت. سردبیران روزنامه دکتر جعفر جهان، دربند مهبد، هادی مصدقی، و دکتر احمد هومن بودند. ندای عدالت در تیر سال 1324 توقیف شد و به جان آن ندای آزادی انتشا یافت. خواجه نوری پس از رفع توقیف نشریه به مخالفت با پیشه وری روی آورد. ندای عدالت از بهار 1325 از انتشار بازماند.

خواجه نوری، حزب ملی گرای عدالت را با همکاری علی دشتی و جمال امامی پایه گذاری کرد و خود دبیرکلی حزب را برعهده گرفت.

شماری از نمایندگان مجلس به عضویت حزب عدالت درآمدند و آرام آرام این حزب توانست نقش تاریخی خود را در صحنه سیاسی آن روز ایران بازی کند چنان که چند کابینه با نفوذ همین حزب به قدرت رسیدند.

حزب عدالت و حزب توده با یکدیگر اختلاف فراوانی داشتند.

خواجه‏نوری در شهریورماه سال 1322 به دولت علی سهیلی پیوست. ابتدا رییس اداره کل تبلیغات شد و سپس در بهمن ماه با حفظ سمت، معاونت نخست‏وزیری را نیز به دست آورد.

به سال 1325 در کابینه احمد قوام باز به معاونت نخست‏وزیری و ریاست اداره کل تبلیغات رسید. به سال 1326 در دولت قوام، معاون پارلمانی نخست وزیر و رییس تبلیغات بود. به سال 1327 معاون نخست‏وزیر وقت ساعد مراغه‏ای شد. و در مجموع در چهار دولت، معاون نخست وزیر بود.

هنگامی که به سال 1328 برای نخستین بار انتخابات مجلس سنا در ایران برگزار شد، خواجه نوری نیز کاندیدای سناتوری شد. او در انتخابات دور اول در شمار هفتاد و پنج نفر اول بود و در دوره دوم در زمره پانزده سناتور انتخابی تهران قرار گرفت. پس از گشایش مجلس سنا، از سناتورهای پرکار و پرنطق به شمار می‏آمد.

خواجه‏نوری در دوران نخست‏وزیری دکتر محمد مصدق به مخالفت با دولت پرداخت، و پس از سی ام تیر 1331 نیز به دولت رای نداد.

دکتر مصدق مجلس سنا را مانع بزرگی بر سر راه ملی شدن صنعت نفت می‏دید، پس آن را به سال 1332 منحل کرد. خواجه نوری در این زمان راهی اروپا شد. با سقوط مصدق به ایران بازگشت و با سرلشکر فضل‏الله زاهدی فعالیت سیاسی را از سر گرفت.

خواجه نوری در نیمه دوم سال 1332 در انتخابات دوره دوم مجلس سنا شرکت جست و دوباره سناتوری شد.

او در این دوره نیز از سناتورهای فعال بود و درباره لوایح دولت‏ها به بحث و انتقاد می‏پرداخت. در حکومت منوچهر اقبال، با لایحه پایه گذاری سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) به مخالفت پرداخت و از زیان‏های چنین سازمانی گفت. همین مخالفت او باعث آمد تا کنار گذاشته شود.

ابراهیم خواجه‏نوری همواره در کنار فعالیت‏های سیاسی و مسوولیت‏های دولتی، به نگارش و پژوهش سرگرم بود.

کتاب بازیگران عصر طلایی مشهورترین اثر او به شمار می‏رود.

این کتاب، شرح حال مدیران ایرانی در دوران سلطنت رضا شاه است. وی نخستین جزوه‏های مجموعه بازی گران را پس از شهریور 1320 ارائه کرد که مورد استقبال فراوان قرار گرفت.

کسانی که شرح حال‏های آن‏ها در بازیگران عصر طلایی نگاشته شد، عبارت‏اند از:

آیت الله سید حسن مدرس، علی‏اکبر داور، علی دشتی، عبدالحسین تیمورتاش، محمدحسین آیرم، امیرخسروی، طهماسبی، دبیراعظم بهرامی، سپهبد امیراحمدی، علی سهیلی و علی وکیلی.

او قصد داشت تا زندگی رضا شاه سربازی گر عصر طلایی را نیز انتشار دهد. روزی محمدرضاشاه، خواجه نوری را احضار کرد و گفت: چون نوشته‏های شما بسیار جالب است، زندگی نامه پدرم را پیش از انتشار به من بدهید تا مطالعه کنم.

خواجه نوری نوشته را به شاه داد.

شاه برای او پیغام داد که فعلا موقع انتشار این مطالب نیست. این نوشته نزد من امانت خواهد بود تا در موقع لازم برای چاپ، آن را در اختیار شما بگذارم.

به این ترتیب، زندگی رضا شاه به قلم خواجه نوری سرنوشتی نامعلوم یافت و هیچ گاه به چاپ نرسید.

خواجه نوری مدتی مدیر مجله خواندنیها شد، آن گاه به سال 1344 مدیریت ماه نامه سیاسی و فرهنگی حکومت متحده جهانی را بر عهده گرفت.

خواجه نوری از نخستین کسانی است که برای شناسانیدن مفاهیم روانشناسی جدید و روان کاوی به فارسی زبانان کوشید. او از نخستین مترجمان آثار زیگموند فروید و کارن هورنای در ایران به شمار می‏رود.

چندین اصطلاح که امروزه نیز در زبان فارسی به کار می‏رود، برساخته خواجه نوری است که از مهم‏ترین آن‏ها می‏توان به واژه روان کاوی برابر نهاده پسیکانالیز اشاره کرد.

به سال 1351 مکتب پناه (پنا) را در زمینه خودشناسی و مهارت‏های زندگی پایه گذاری کرد و پس از انقلاب اسلامی نیز به فعالیت در این مرکز ادامه داد.

موسسه پناه به نشر گفتارهای روان شناسی، ارائه مهارت‏های زندگی و شیوه‏هایی برای بهتر و آرام‏تر زیستن پرداخت و هم اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می‏دهد.

خواجه نوری مدتی نایب رییس انجمن قلم بود، و از پایه‏گذاران کمیته بهداشت روانی به شمار می‏رفت.

او در شهر تهران درگذشت، در حالی که فرزندی از خود به جای نگذارد.

مجلس بزرگداشتی برای خواجه نوری برپا نشد و رسانه‏ها خبر درگذشت او را انعکاس ندادند.

خانم لیدا مشفق آثار منتشر نشده خواجه نوری را به چاپ رساند و دکتر باقر عاقلی راه خواجه نوری را ادامه داد.

از آثار او است:

بازیگران عصر طلایی، 1322.

چهره‏های درخشان تاریخ.

ترجمه چرا انگلستان خفته بود؟، اثر جان اف کندی. این کتاب را مهرداد رهسپار در بررسی کتاب، ش‏8، آبان 1345 مورد نقد قرار داد.

ترجمه سیمای شجاعان، نوشته جان اف کندی، 1340.

مشهودات گفتنی، دو جلد.

هزار سوال بجا و هزار سوال بی‏جا.

مکتوب، 1334.

اولین برخورد، 1339.

نمایشنامه عظمت ایران.

نمایشنامه یک ایرانی در مقابل زن به زبان فرانسه.

درام عروس ناکام.

شگفتی‏های جهان درون، 1346.

رموز روانی مدیریت، 1347.

مردان خودساخته.

اهمیت و ضرورت رهبر و مدیر برای آینده ایران، فارسی و انگلیسی.

محمدعلی فروغی.

بازیگران عصر طلائی (سید حسن مدرس)، 1362، تهران: جاویدان، 166 ص.

مدرس، 1360، تهران: احمد رضائی، 167 ص، جلد دوم بازی گران عصر طلائی.

باوردرمانی، خودآموز روان‏شناسی عملی و خودشناسی به طریق سهل و ساده، با همکاری لیدا مشفق، تهران: مکتب پناه، 1382 / 1367، تهران: انجمن فرهنگی پرورش نیروی انسانی (پنا)، 150 ص / 1375، تهران: مرکز فرهنگی مکتب پناه، 384 ص.

ده مکتوب از استاد فقید ابراهیم خواجه‏نوری، به‏کوشش لیدا مشفق، 1371، مکتب پنا، 88 ص.

روانکاوی یا طریقه سهل برای شناختن احساسات مخفی خود و دیگران و درمان ترس - تنبلی... که نخستین اثر در این زمینه است، 1336، تهران: ابن‏سینا، 133 ص. بخش هایی از آن نیز به سال  1337در سال دوم کتاب ماه به چاپ رسید.

روان‏کاوی، 1342 / ویرایش جدید آن با نام گنج پنهان درون خود را کشف کن، به‏کوشش لیدا مشفق، چاپ هفتم 1374، تهران: مرکز فرهنگی مکتب‏پناه، 182 ص / 1342، تهران: اطلاعات، 190 ص / 1346، تهران: کتابخانه ابن‏سینا، 178 ص.

ترجمه تضادهای درونی ما، اثر کارن هورنای، ترجمه با همکاری استاد محمدجعفر مصفا.

ترجمه عصبانیتهای عصر ما، نوشته کارن هورنای، 1361، تهران: شرق، 362 ص / چاپ اول فرانکلین و پگاه، 1354 / چاپ پنجم 1369.

عقاید لله آقا یا یادداشت‏های لله آقا، تهران: اطلاعات، مکاتیب هفتگی از مکتوب صد و پنجاه و هفت تا دویست و نهم، مهر 1337 تا دی 1338 است.

زندانی باغ فردوس یا محبوس باغ فردوس، 1357، تهران: جاویدان، 183 ص.

فهرست منابع‏

گلزار مشاهیر، زندگی نامه درگذشتگان مشاهیر ایران، مریم آقاشیخ محمد و سعید نوری نشاط، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول 1377، ص‏272 تا 274.

«ابراهیم خواجه نوری»، مجله آینده، س 17، ص‏876 تا 877.

فرهنگ دانش و هنر، ص‏94.

شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، دکتر باقر عاقلی، تهران: گفتار با همکاری نشر علم، چاپ نخست 1380، جلد نخست.

شخصیت‏های نامی ایران، محمدرضا زهتابی، تهران: پدیده، چاپ اول 1347، ص 184.

وبسایت مکتب پناه.

کتاب‏شناسی ملی ایران.

چهره مطبوعات معاصر، غلامحسین صالحیار، تهران، 1351.

شناسنامه مطبوعات ایران، مسعود برزین، تهران: بهجت، پاییز 1371.

تاریخ جرائد و مجلات ایران، سیدمحمد صدر هاشمی، اصفهان، 1332، ج‏4، ص‏267 تا 268.

مطبوعات ایران، دکتر حسین ابوترابیان، تهران: اطلاعات، 1366.

روزشمار تاریخ ایران، دکتر باقر عاقلی، تهران: گفتار، چاپ اول.