زندگینامه عباس اقبال آشتیانی‏

عباس اقبال آشتیانی ادیب، شاعر، نویسنده، مترجم، پژوهشگر، روزنامه نگار، زندگی نامه نویس، تاریخ نگار، مصحح، منتقد، نسخه پژوه، کتاب شناس، مدرس و محقق ایرانی به سال 1275 در آشتیان چشم به جهان گشود و در بیست و یکم بهمن 1334 در پنجاه و نه سالگی در رم دیده از جهان فروبست.

خانواده‏ای تنگدست بود و از همان آغاز کودکی با فقر خو گرفت. وی درس به مکتب خانه رفت و در کنار درس به درودگری پرداخت. چهارده ساله بود که حاج شیخ مرتضی نجم آبادی وی و برادر بزرگ ترش را به از آشتیان به تهران فرستاد. اقبال پس از سه سال به سفارش ابوالحسن خان فروغی به مدرسه دارالفنون راه یافت.

پس از این، آموزگار زبان فارسی در دارالفنون شد و معاونت کتابخانه عمومی معارف را بر عهده گرفت.

پس از پایه گذاری دارالمعلمین عالی برای تدریس ادبیات، تاریخ و جغرافیا به آن جا فراخوانده شد.

آن گاه تدریس را در مدرسه نظام و مدرسه علوم سیاسی نیز بر عهده گرفت.

او به سال 1304 به عنوان منشی و مترجم هیات نظامی ایران راهی پاریس شد. اقامت او در پاریس فرصت خوبی فراهم آورد تا به یاری علامه محمد قزوینی به مطالعه نسخه‏های خطی و پژوهش در کتابخانه‏ها و موزه‏ها بپردازد. در این دوران لیسانس ادبیات را نیز در دانشگاه سوربن گذراند.

اقبال پس از این به آغوش میهن بازگشت و تدریس را ادامه داد. به پایمردی محمدعلی فروغی و علی اصغر حکمت در کنفرانس طرز نگهداری موزه‏های صنایع و تاریخ در مادرید شرکت جست و باز از آن جا روانه پاریس شد. در پاریس رساله‏ای نگاشت که در 21 اسفند 1314 به عنوان پایان نامه دکترای او در دانشگاه تهران پذیرفته شد.

اقبال به تهران بازگشت و به استادی دانشگاه برگزیده شد. استاد اقبال آشتیانی به سال 1317 به عضویت فرهنگستان ایران درآمد و آشکارا از شیوه کار فرهنگستان انتقاد کرد. هم چنین او از اعضای مجمع علمی عربی در دمشق بود.

سپس انجمن نشر آثار ایران را پایه گذاری کرد که عهده دار نشر متون کهن فارسی و احیای آثار تاریخی و ادبی گذشتگان بود.

عباس اقبال به نگارش مقالات سودمند با زبان ساده سرگرم شد و مطالب خود در زمینه‏های ادبی، تاریخی و اجتماعی را در مجله‏هایی چون بهار، دانشکده، مهر، ایرانشهر، ارمغان، یغما، فروغ و تربیت انتشار داد. تا پیش از او چیزنویسی در مطبوعات رایج بود ولی اقبال توانست آغازگر مقاله‏نویسی به معنای فنی کلمه باشد.

در شهریورماه سال 1323 نخستین شماره از مجله ادبی و تاریخی یادگار را توسط موسسه اطلاعات در تهران منتشر کرد تا این که در خردادماه سال 1328 در شماره پنجاهم تعطیل شد.

یادگار در طول دوران حیات خود توانست شیوه جدید تحقیق علمی را در تاریخ‏نویسی و تصحیح متون در میان پژوهشگران رواج دهد و مقالات بزرگانی همچون محمد قزوینی، عبدالحسین نوایی، قاسم غنی و سیدحسن تقی زاده را در معرفی میراث فرهنگی و هنری ایرانیان و شناساندن فرهنگ مردم و آداب و عادات بومی ایران منتشر کند.

برای خرسند کردن اقبال، چندین مقام وزارتی به وی پیشنهاد شد ولی نپذیرفت. علی اصغر حکمت در این زمان رایزنی فرهنگی را در وزارت خارجه پایه گذاری کرد و اقبال، رایزن فرهنگی ایران در آنکارا پایتخت ترکیه شد. در بهار 1333 در کنگره هزاره ابن سینا در تهران حضور یافت و سخنرانی او مورد توجه قرار گرفت.

وی رایزنی فرهنگی ایران در ایتالیا را نیز برعهده گرفت و ماموریت هایی در آلمان، فرانسه، واتیکان، عراق، سوری، لبنان و مصر انجام داد. عباس اقبال سرانجام در شهر رم درگذشت در حالی که هنوز مجرد بود.

سایت‏های اینترنتی و ازجمله ویکی پدیا تاریخ درگذشت اقبال را 21 آبان و دکتر باقر عاقلی در روزشمار تاریخ ایران 24 بهمن ثبت کرده‏اند که اشتباه است.

پیکرش به تهران حمل و در آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در کنار ابوالفتوح رازی و علامه قزوینی به خاک سپرده شد.

اقبال در تاریخ‏نویسی شیوه امانت‏داری تاریخ‏نویسان قدیم ایرانی و اسلامی را با روش انتقادی تاریخ نگاران غربی همراه کرد. همچنین شیوه پرتکلف تاریخ نگاران عصر قاجار را به کلی ترک گفت و تاریخ را ساده و درست و استوار و دلنشین تحریر کرد.

هدف او آگاه ساختن ایرانیان از سابقه درخشان کشور اجدادی خود و وضع جغرافیایی سرزمین ایران است.

از آثار او است:

تصحیح شاهنامه فردوسی، با همکاری سعید نفیسی، 1314.

دوره تاریخ عمومی برای سال اول دبیرستان که تا مدت‏ها در دوره متوسطه تدریس می‏شد و بعد از این نیز مولفان کتاب‏های درسی از کار او تقلید کردند.

تصحیح معالم‏العلماء، 1313.

تصحیح تتمه‏الیتیمة، 1313.

تصحیح طبقات‏الشعراء فی مدح الخلفاء و الوزرا، ابن متعز، 1317.

تصحیح دیوان امیر معزی، تهران، 1319.

تصحیح لغت فرس، اسدی طوسی، تهران، 1320.

تصحیح انیس العشاق، شرف‏الدین رامی، 1325.

تصحیح تاریخ نو، جهانگیر میرزا، 1327.

تصحیح شد الازار فی حط الوزار عن زوار المزار، معین الدین جنید شیرازی، با محمد قزوینی، تهران، 1328.

تصحیح المضاف الی بدایع‏الازمان فی وقایع کرمان، افضل‏الدین کرمانی، 1331.

تصحیح شرح قصیده عینیه ابن سینا در احوال نفس، 1334.

تصحیح ذیل بر سیرالعباد سنایی، 1334.

خاندان نوبختی، 1311.

جغرافیای آسیا، آفریقا، اقیانوسیه برای سال اول دبیرستان، تهران، 1328.

تاریخ ایران بعد از اسلام، 1318.

مطالعاتی درباره بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس، 1328.

تاریخ جواهر در ایران، 1340، فرهنگ ایران زمین، جلد 9.

قابوس وشمگیر زیاری، 1342.

یادداشت‏های ژنرال تره‏زل، 1308.

تصحیح ترجمه محاسن اصفهان، حسین بن ابی‏الرضا آوی، تهران: مجله یادگار، 1328.

تصحیح بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، اثر ابوالمعالی محمد حسینی علوی، تهران، 1312 / به اهتمام محمد دبیرسیاقی، 1375، تهران: روزنه، هشت + 131 ص. چهار باب نخست به تصحیح عباس اقبال و باب پنجم به اهتمام محمدتقی دانش‏پژوه است.

تاریخ مفصل ایران از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، تهران، 1312.

تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، 1347.

تاریخ مفصل ایران از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، 1312.

تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان: با مقدمه و فهارس، تالیف حسن پیرنیا مشیرالدوله، تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، تالیف عباس اقبال آشتیانی، با حواشی و تجدید نظر و فهارس به کوشش محمد دبیرسیاقی، 1375، تهران: خیام، دو جلد در یک مجلد / چاپ هشتم پاییز 1376 / چاپ نهم 1380 / تهران: بهزاد، 1380، 1023ص.

تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، تهران: خیام، 1346.

بوستان سعدی از روی نسخه تصحیح شده محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)، مقدمه و شرح حال از عباس اقبال آشتیانی، 1371، تهران: جاویدان، سی و یکم + 263 ص / چاپ دوم 1374 / 1377، تهران: دنیای دانش.

تاریخ ایران از استیلای مغول تا انقراض قاجاریه و سلطنت پهلوی برای سال پنجم دبیرستانها، 1332، تهران: شرکت مطبوعات، 232 ص.

تاریخ ایران از ظهور اسلام تا حمله مغول برای سال چهارم دبیرستان‏ها طبق آخرین برنامه مصوب شورای عالی فرهنگ، 1330، تهران: علمی، 192ص.

تاریخ ایران برای کلاس چهارم دبیرستانها، 1323، تهران: وزارت فرهنگ، 394 ص.

تاریخ ایران پس از اسلام: از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، عباس اقبال آشتیانی / دوره پهلوی، باقر عاقلی، 1380، تهران: نشر نامک، 846 ص.

تاریخ ایران قبل از اسلام، تالیف حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، تاریخ ایران پس از اسلام، تالیف عباس اقبال آشتیانی، باقر عاقلی، 1380، تهران: نشر نامک، 304 + 846 ص / چاپ دوم 1382.

تاریخ کامل ایران (از گذشته تا به امروز) از آغاز تا انقراض قاجاریه، حسن پیرنیا، عباس اقبال آشتیانی، به انضمام تاریخ پیشدادیان و سلسله پهلوی تا عصر حاضر، به اهتمام سعید قانعی، 1381، تهران: آبفام، 4 ج (1600 ص).

تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، 1364، تهران: امیرکبیر، پنجاه و پنج + 624 ص / چاپ اول 1312 تا چهارم، 1356 / چاپ هفتم 1379 / 1381، تهران: هرمس، 1760 ص، به عنوان جلد نخست کتاب تاریخ مفصل ایران: از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت. ملاحت طلایی به سال 1377 این کتاب را به صورت صوتی عرضه کرد.

تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، 1376، تهران: نشر نامک، دو جلد در یک مجلد (بیست و چهار + 654 ص) / چاپ دوم 1380.

تاریخ مفصل ایران، تالیف حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، عباس اقبال آشتیانی، تصحیح، تحشیه و تعلیقات میترا مهرآبادی، 1379، تهران: افسون، 2 ج.

تاریخ عمومی و ایران برای سال چهارم دبیرستانها، 1333، تهران: شرکت مطبوعات، 237 ص / 1318، تهران: شرکت مطبوعات، 585 ص.

تاریخ مختصر کشورهای بزرگ اروپا و استقلال کشورهای متحده امریکا برای سال چهارم دبیرستانها، 1329، تهران: شرکت مطبوعات، 124 ص.

تاریخ ایران و اروپا برای سال دوم دبیرستانها، 1332، تهران: بنگاه مطبوعات سعادت، 196 ص.

تاریخ ایران و عمومی برای سال سوم دبیرستان، تالیف عباس آشتیانی، 1332، تهران: شرکت مطبوعات، 192 ص.

تصحیح تاریخ طبرستان، بهاءالدین محمد بن حسن بن اسفندیار کاتب، تهران، 1320 / به اهتمام محمد رمضانی، 1366، تهران: پدیده، 2 ج، ج‏1. از ابتدای بنیاد طبرستان تا استیلای آل‏زیار؛ ج‏2. در ابتدای دولت آل‏وشمگیر و آل‏بویه و مدت استیلای ایشان بر طبرستان.

تاریخ عالم در قرون معاصر به ضمیمه تاریخ مختصر جنگهای بین‏المللی اول و دوم برای سال پنجم دبیرستانها، 1329، تهران: شرکت مطبوعات، 110 ص.

تصحیح تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به مرتضی بن داعی حسنی رازی، تهران: چاپ خانه مجلس، 1313 / 1364، تهران: اساطیر، 295 ص / چاپ سوم 1379.

تصحیح تجارب‏السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، هندوشاه بن سنجر صاحبی نخجوانی، تهران: اقبال، 1313 / تهران: طهوری، 1344، ید + 364ص..

تصحیح حدائق‏السحر فی دقائق‏الشعر، محمد عمری کاتب بلخی معروف به رشیدالدین وطواط، به‏انضمام مقدمه و حواشی و سه فهرست، تهران، 1309 / 1362، تهران: سنایی و طهوری.

دوره تاریخ عمومی برای سال اول متوسطه شامل تاریخ ایران (سه سلسله سلوکی و اشکانی و ساسانی) و عرب و روم، 1305، تهران: کتابخانه علمیه اسلامیه و علمی و کاوه و معرفت و ایران، 252 ص.

دوره تاریخ عمومی برای سال دوم مدارس متوسطه، 1310، تهران: شرکت مطبوعات و کتابخانه کاوه، 293 ص / 1315.

دوره تاریخ عمومی برای سال سوم دبیرستانها شامل قرون وسطی و جدید و معاصر و تاریخ ایران از صفاریان تا اول مشروطه، 1309 / 1315، تهران: شرکت مطبوعات و کتابخانه کاوه، 460 ص / 1316 / 1342، تهران: محمد رمضانی.

دوره تاریخ عمومی براساس سال اول دبیرستانها شامل دوره ماقبل تاریخ و تاریخ مصر و کلده و آشور و فنیقیه و ایران و یونان، 1311 / 1314، تهران: شرکت مطبوعات و کتابخانه کاوه، 244 ص / 1315 / 1317 / 1333، تهران: بنگاه مطبوعات سعادت، 204ص.

دوره جغرافیا برای سال اول دبیرستانها شامل مقدمات جغرافیا و جغرافیای قطبین و امریکا و اقیانوسیه، تهران: شرکت مطبوعات، 174 ص.

تصحیح روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس، شامل وقایع قسمتهای جنوبی ایران از سال 1142 تا 1199 هجری قمری، 1325 / 1362، تهران: سنایی و طهوری، ک + 127 ص.

تصحیح سمط العلی للحضرة العلیا در تاریخ قراختائیان کرمان که در فاصله 715 - 720 قمری نوشته شده، ناصرالدین منشی کرمانی، تهران، 1328، تحت نظر محمد قزوینی، 1362، تهران: اساطیر، ل + 148 ص.

ترجمه سه سال در دربار ایران از 1306 تا 1309 قمری، خاطرات دکتر ژوآنس فووریه پزشک ویژه ناصرالدین شاه قاجار، تهران: علمی، 1326، 325ص / 1362، تهران: دنیای کتاب / با مقدمه و تصحیحات و حواشی همایون شهیدی، 1380، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ، 446 ص / چاپ چهارم 1381.

تصحیح سیاست‏نامه، خواجه نظام‏الملک، 1320 / چاپ دوم 1372 / 1379، تهران: اساطیر، یو + 299 ص / چاپ چهارم 1380.

شرح حال عبدالله بن مقفع، 1306 / به انضمام زندگینامه اقبال آشتیانی، به قلم استاد ایرج افشار و مکتوب استاد منیوی به عباس اقبال در نقد کتاب، به اهتمام عبدالکریم جزیره دار، 1382، تهران: اساطیر، 128 ص.

شعر و موسیقی در ایران قدیم، آرتور کریستین سن، 1363، تهران: هنر و فرهنگ، 60ص / 1366، تهران: هیرمند، 136 ص.

ترجمه طبقات سلاطین اسلام، نوشته استانلی لین‏پول، تهران: کتابخانه مهر، 1312، با جداول تاریخی و نسب‏های ایشان به ضمیمه مقدمات تاریخی راجع به هر سلسله / 1380، تهران: افراسیاب، یط + 343ص / 1380، تهران: افسون، 339 ص / تهران: دنیای کتاب، 1363.

تصحیح عتبةالکتبه، مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، بقلم مویدالدوله منتجب الدین بدیع اتابک الجوینی، با همکاری محمد قزوینی، تهران: شرکت سهامی چاپ، 1329.

کلیات تاریخ تمدن جدید برای سال ششم دبیرستانها شامل تاریخ تمدن جدید در اروپا و ایران، 1325، تهران: کتابخانه علی‏اکبر علمی، ب + 364 + 74 ص / 1320، تهران: وزارت فرهنگ، 364 ص.

کلیات جغرافیای اقتصادی برای دوره دوم ادبی دبیرستانها، 1330، تهران: کتابفروشی و چاپخانه علی‏اکبر علمی، 225 ص / 1315، تهران: شرکت چاپ رنگین، ح + 221 ص.

کلیات جغرافیای اقتصادی و تجارتی ایران و انگلیس و فرانسه و آلمان برای سال چهارم دبیرستانها، 1318، تهران: شرکت مطبوعات، 219 ص.

کلیات جغرافیای اقتصادی و تجارتی ایتالیا - لهستان - روسیه - ژاپن و کشورهای متحد امریکا برای سال پنجم دبیرستانها، 1328، تهران: شرکت مطبوعات، 97 ص / 1319، تهران: شرکت مطبوعات، 108 ص.

تصحیح کلیات عبید زاکانی: شامل قصائد، غزلیات، قطعات، رباعیات و عشاقنامه، تهران، 1321 / 1371، تهران: طلوع، 208 ص / 1375، 190ص / شرح و تعبیر و ترجمه لغات و آیات و عبارات عربی از پرویز اتابکی، 1343، تهران: زوار، چهارم + چهل و یک + 333 ص / تهران: بنیاد نشر کتاب، سی و هشت + 333ص / 1376، تهران: پیک فرهنگ، 298 ص / چاپ دوم 1380.

کلیات علم جغرافیا شامل تاریخ اکتشافات جغرافیایی و تاریخ علم جغرافیا، جغرافیای طبیعی - جغرافیای انسانی. جغرافیای اقتصادی برای سال چهارم متوسطه، 1312، طهران: شرکت مطبوعات، 247 ص / 1314.

ترجمه ماموریت ژنرال گاردان در ایران در دوره امپراطوری اول فرانسه متضمن اسناد تاریخی، تالیف کنت آلفرد دوگاردان، تهران، 1310 / به کوشش همایون شهیدی، 1380، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ، 267 ص / 1362، تهران: نگاه، 206ص.

تصحیح مجمع‏التواریخ: در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207 هجری قمری، محمدخلیل مرعشی صفوی، 1328 / 1362، تهران: کتابخانه سنائی و طهوری، ح + 166 ص.

تصحیح فضایل‏الانام من رسائل حجةالاسلام یا مکاتیب فارسی غزالی، تهران: ابن سینا، 1333 / 1362، تهران: سنایی و طهوری، و + 117 ص.

یادگار، مجله ماهیانه ادبی و علمی و تاریخی، مدیر مسئول و سردبیر عباس اقبال، 1381، تهران: خیام، پنج جلد.

مقدمه بر دیوان هاتف اصفهانی، تصحیح وحید دستگردی، 1345، تهران: ارمغان / 1367، تهران: فروغی، 194 ص / چاپ نهم 1381 / 1373، تهران: نگاه.

مقدمه بر جغرافیای جندق و بیابانک و شرح حال یغما، نوشته حبیب یغمایی، 1304.

تقریظ بر شرح رباعیات خیام: از روی نسخه خطی شارح، اثر کیوان قزوینی، با مقدمه و حواشی نورالدین چهاردهی، 1363، تهران: فتحی، 160 ص.

مقدمه بر کلیات افصح المتکلمین ابوعبدالله مشرف بن مصلح‏الدین سعدی شیرازی، 1380، تهران: افراسیاب، 1002 ص / 1317، تهران: شرکت کتابفروشی ادب، که + 407 ص و چاپ‏های دیگر.

مقدمه بر گلستان سعدی، 1370، تهران: جاویدان، سی و یکم + 224 ص / چاپ دوم 1373 / 1377، تهران: دنیای دانش، سی و یکم + 224 ص.

و آثاری که نخستین بار پس از درگذشت عباس اقبال انتشار یافتند:

مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام، 1350 / 1368، تهران: دنیای کتاب / ویرایش دوم 1378، تهران: روزنه.

وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء، تهران، 1338.

میرزا تقی خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1340 / ویرایش دوم 1363، تهران: توس، سیزده + 488 ص.

تاریخ مختصر ادبیات ایران: از قدیم‏ترین دوره‏های تاریخی تا ظهور غزنویان، به کوشش میرهاشم محدث، 1376، تهران: موسسه نشر هما، شش + 210 ص.

و آثاری که هنوز چاپ نشده است:

تصحیح رساله در فن انشا از معین الدین محمد بن خالق میهنی.

تصحیح تنسوخ نامه ایلخانی نوشته خواجه نصیرالدین طوسی.

تصحیح مثنوی ورقه و گلشاه اثر عیوقی.

تصحیح سیره شیخ کبیر اثر ابوالحسن دیلمی.

تصحیح الرساله الثانیه اثر مسعر بن مهلهل.

فهرست منابع

لغت نامه دهخدا.

فرهنگ فارسی دکتر محمد معین.

کتاب‏شناسی ملی ایران.

«مطبوعات و اقبال آشتیانی»، راهنمای کتاب، 1355، س‏19، ش‏1 تا 3 و سپس در مجموعه گفتارهایی درباره چند تن از رجال ادب و تاریخ ایران، محمد محیط طباطبایی، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، 1357.

«سیمای معاصران: اقبال آشتیانی»، غلامرضا سمیعی، مجله تماشا، ش 298، 1355.

«اقبال آشتیانی»، دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج‏9، ص‏621 تا 623.

«عباس اقبال آشتیانی»، ایرج افشار، سواد و بیاض، تهران، 1334.

دایره المعارف فارسی.

فهرست کتاب‏های چاپی فارسی، خان بابا مشار، تهران، 1350.

اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، علی میرانصاری، تهران، 1376.

«استادم عباس اقبال»، محمود نجم آبادی، راهنمای کتاب، 1355، س‏19، ش‏7 تا 10.

«عباس اقبال»، حبیب یغمایی، مجله یغما، 1355، س‏9، ش‏1.

«مرگ عباس اقبال»، پشت جلد کتاب ماه، س‏1، ش‏3، دی 1334.