کمال الدین علی محتشم کاشانی ملقب به شمس الشعرای کاشانی ادیب ایرانی، شاعر مذهبی و نام آورترین مرثیه سرا و مدیحه سرای شیعی به سال 905 هجری قمری در کاشان از توابع اصفهان چشم به جهان گشود و در نود و یک سالگی در ربیع الاول سال 996 در زادگاهش دیده از جهان فروبست.
به تشویق پدرش خواجه میراحمد در نوجوانی به آموختن علوم دینی و ادبی پرداخت. فنون شاعری را از صدقی استرآبادی که در کاشان اقامت داشت فراگرفت و اشعار شاعران گذشته را مورد بررسی قرار داد.
محتشم به مکتب وقوع گرایید و کوشید تا سبک شاعران سده هشتم را زنده کند.
وی با صفویان هم روزگار بود و با قصیده های خود به مدح حاکمان یزد، امیران هندوستان و فرزندان شاه صفوی می پرداخت. وی شعری را در مدح شاه تهماسب سرود و به وسیله پری خانم دختر شاه به دربار صفوی فرستاد. شاه صفوی وی را از مدح خود باز داشت و به مدح اهل بیت و امامان معصوم (ع) تشویق کرد.
محتشم نیز به همین راه رفت و در شعر خود از رنج و درد امامان شیعه گفت. سبک محتشم تازگی بسیار داشت و همین شد که مورد توجه قرار گرفت و مصیبت نامه های او به میان مردم راه یافت.
زمانی که مولانا محتشم در مرثیه برادرش که در سفر مکه درگذشته بود نوحه گری می کرد شبی در عالم رویا امیرمومنان حضرت علی علیه السلام را دید. حضرت به او فرمودند: چرا در مصیبت برادرت مرثیه می گویی و برای فرزندم حسین شعری نمی گویی.
محتشم عرض کرد: یا علی! مصیبت حضرت امام حسین بیرون از حد و حصر است و من نمی دانم از کدام یک از مصیبت های او آغاز کنم؟
آن گاه حضرت امیرالمومنین فرمودند: باز این چه شورش است که در خلق عالم است.
محتشم از خواب بیدار شد و باقی شعر را سرود تا به این جا رسید:
هست از ملال گرچه بری ذات ذوالجلال
هرچه کرد توان ادامه شعر را نداشت، در مصرع بعد متحیر مانده بود که چه بگوید تا شایسته مقام حضرت حق باشد. باز در خواب به او مدد رسید و در خواب حضرت ولی عصر امام زمان (عج) را دید. حضرت به او فرمودند:
کو در دل است و هیچ دلی بی ملال نیست
پس بیدار شد و آن بند را نیز به پایان رساند.
مشهورترین کار محتشم همین ترکیب بند او است با این مطلع: باز این چه شورش است که در خلق عالم است. این مرثیه از آن زمان تاکنون مورد استفاده مداحان و تعزیه خوانان است. در زمانی نه چندان دور به کسانی که اشعار محتشم را در مراسم های عزاداری می خواندند محتشم خوان می گفتند. گفتنی است که شاعرانی چند نیز به تقلید از این مرثیه دوازده بندی پرداخته اند. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم عالم بزرگ شیعی این اثر محتشم را به شعر عربی ترجمه کرد.
از شاگردان محتشم می توان به میرتقی الدین محمد حسینی کاشانی صاحب خلاصه الاشعار، صرفی ساوجی، محمدرضا نوعی خبوشانی، ظهوری ترشیزی، وحشتی جوشفقانی و حسرتی کاشانی اشاره داشت.
مجموعه آثار محتشم کاشانی پس از مرگ او، به میرتقی الدین کاشانی در شش کتاب گردآوری شد، که دربرگیرنده غزلیات، قصاید، قطعات، رباعیات، مثنویات، و ترکیب بندها است.
محشتم کاشانی در سرودن ماده تاریخ نیز دستی داشت. از چند رباعی سروده او می توان به شیوه های مختلف، یک تاریخ را استخراج کرد که این بسیار دشوار و در تاریخ ادبیات ایران کم مانند است. هم چنین منظومه ای سی و دوبیتی در تاریخ بر تخت نشستن شاه اسماعیل صفوی دارد که هر مصراع آن تاریخ است.
محتشم بازرگان بود ولی در تجارت ابریشم ورشکست شد. پس از این تا پایان عمر به بزازی و شعربافی سرگرم بود چنان که خود در شعری خطاب به شاه می گوید:
پیش ازین کز شاعری حاصل نمی شد یک شعیر
وز ضررورت کرده بودم شعربافی را شعار...
مزار محتشم در محله محتشم کاشان هنوز مورد احترام مردم است. خیابانی در اصفهان به نام او نام گذاری شده است.
جایزه ادبی محتشم کاشانی نیز به یاد او که پدر مرثیه سرایی عاشورایی است در کاشان برگزار می شود.
چند نسخه خطی از آثار محتشم:
ترکیببند محتشم، نسخه خطی دانشگاه تهران، رساله پنجم از مجموعه شماره 2084. کتابت قرن دوازدهم.
دیوان محتشم، کتابخانه شخصی فخرالدین نصیری امین.
نقل عشاق، نسخه خطی کتابخانه شخصی دکتر شایگان.
نقل عشاق، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران.
دوازده بند محتشم به همراه استقبال صباحی بیدگلی، رساله نخست از مجموعه شماره 1384، کتابخانه مدرسه آیت الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی در قم.
چاپهای آثار محتشمکاشانی:
دیوان محتشم، 1333.
دیوان محتشم، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران، 1344.
دیوان مولانا محتشم کاشانی: شامل رساله جلالیه، نقل عشاق، قصاید، غزلیات، مناقب، مراثی، قطعات، رباعیات، مثنویات بانضمام زندگی نامه از حسن سادات ناصری، بکوشش مهرعلی گرگانی، ویرایش دوم 1373، تهران: سعدی / تهران، سنایی، 1370.
هفت دیوان محتشم کاشانی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر عبدالحسین نوایی، مهدی صدری، 1380، تهران: میراث مکتوب، 2 ج. ج 1. دیوان شیبیه. ج 2. دیوان های شبابیه، صباییه، جلالیه، نقل عشاق، ضروریات و معمیات. صباییه اشعار دوران نورسی، شبابیه اشعار دوره جوانی و شیبیه اشعار دوران پیری محتشم است. رساله جلالیه در وصف شاطر جلال معشوق خود که از شصت و چهار غزل عاشقانه و شان نزول هر غزل و شرح اشعار به نثر تشکیل می شود. نقل عشاق نیز نامه های منظوم محتشم به معشوقان خود است به همراه توضیحاتی به نثر.
کلیات محتشم کاشانی و رسائل، به تصحیح و حواشی مصطفی فیضی کاشانی، زیرنظر مرکز آفرینشهای ادبی (کارشناسی شعر)، 1378، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری.
فهرست منابع
تذکره، محمدطاهر نصرآبادی، به کوشش محسن ناجی نصرابادی، تهران: اساطیر، ج 2، ص 687 تا 688.
الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی، بیروت دارالاضواء، ج 5، ص 126؛ ج 8، ص 269؛ ج 10، ص 70؛ ج 22، ص 56.
تذکره نتایج الافکار، بمبئی، 1336، ص 631 تا 639.
تحفه سامی، تهران، 1364، ص 190.
تذکره هفت اقلیم، تهران، ج 3، ص 460 تا 463.
عالم آرای عباسی، اسکندربیک منشی، تهران، 1350، ص 179 تا 180.
بهارستان سخن، ص 413 تا 414.
تذکره آتشکده، آذر بیگدلی، بمبئی، ص 347 تا 1351.
مجمع الفصحا، رضاقلی خان هدایت، ص 36 تا 38.
شاهدبازی در ادبیات فارسی، سیروس شمیسا، تهران: فردوس، 1381، ص 199 تا 214.
گنج سخن، دکتر ذبیح الله صفا، ج 3، ص 40 تا 43.
تاریخ ادبیات در ایران، ذبیح الله صفا، تهران: فردوس، ج 5، ص 792 تا 799.
تاریخ ادبیات ایران، یان ریپکا، ترجمه عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ اول 1381، ص 469.
محتشم در کربلا، در رثای عشق: دوازده بند ترکیب بند محتشم کاشانی، 1380، تهران: روزنامه ایران، موسسه انتشاراتی.
ترکیب بند محتشم کاشانی همراه با ترکیب بند وصال شیرازی و همایی، ویراستار عادل مزاری، 1378، زاهدان: غدیر خم.
ترکیب بند مولانا محتشم کاشانی در رثاء و شهادت سیدالشهداء حضرت حسین بن علی (ع)، خط شکسته درویش عبدالمجید طالقانی، خط نستعلیق غلام حسین امیرخانی، تذهیب محمدباقر آقامیری، 1365، تهران: انجمن خوشنویسان ایران: وزارت ارشاد اسلامی.
حماسه خونین عاشورا: مجموعه دوازده بند معروف محتشم کاشانی، علامه کمپانی، عاشق اصفهانی: به انضمام اشعار صادق آهنگران، تهیه و تنظیم محمدرضا علی قلی زاده، 1368، تهران: باقرالعلوم.
زیارت امام حسین در روز عاشورا و دوازده بند محتشم، به سعی و اهتمام عابد نهاوندی، اسماعیل منصوری لاریجانی، 1374، تهران: تابان و نشر آزمون.
سوگنامه کربلا: به ضمیمه اشعار محتشم کاشانی و زیارت عاشورا، بازنگری و ویرایش صادق حسن زاده، 1378، قم: انصاری.
شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهداء علیه السلام، تحقیق و تالیف حسین درگاهی، محمدجواد انواری، عبدالحسین طالعی، ویراستاران مرتضی حاج علی فرد، حمید اجتماعی، 1378، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
دوازده بند، صلای غم، تضمین دوازده بند محتشم کاشانی اثر مشفق کاشانی، خط قربانعلی اجلی، 1366، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، مرکز هنرهای تجسمی.
دوازده بند، یک جرعه شیون، به کوشش اکبر بهداروند، 1380، کرج: نشر نادی.
